Indicatoren van duurzame ontwikkeling: balans 2014 (19/06/2014)

• De balans 2014 is voor de meeste sociale indicatoren zorgwekkend.
• De voornaamste trends in duurzame consumptie en productie verbeteren enigszins; ze dragen ook bij aan de verminderde uitstoot van broeikasgassen.
• De meeste milieu-indicatoren uit de balans 2014 evolueren in de goede richting, voornamelijk door de crisis, maar die evolutie lijkt te traag om de vastgestelde doelstellingen te bereiken.

Het Federaal Planbureau heeft de duurzaamheid van ons ontwikkelingspatroon gemeten door de trends van 25 sleutelindicatoren van 1992 tot 2012-2013 te evalueren. Die evaluatie is beschikbaar op de website www.indicators.be. Bijzonder aan die site is dat ze elke indicator koppelt aan een gewenste samenleving in duurzame ontwikkeling. Die wensen kunnen twee vormen aannemen: ofwel strategische doelstellingen uit officiële documenten (onder meer strategieën en langetermijnvisies voor duurzame ontwikkeling) die de gewenste richting aangeven, ofwel preciezere cijferdoelen die gekwantificeerd en tijdgebonden en meestal op
kortere termijn vastgelegd zijn.

Nut van strategische doelstellingen ‘voorbij het bbp’

Momenteel zijn 55 van de 75 indicatoren op de site gekoppeld aan een strategische doelstelling die vastgelegd werd in een Belgische of internationale verbintenis over duurzame ontwikkeling. Bovendien heeft de betrokken overheid voor negentien van die indicatoren van duurzame ontwikkeling ook cijferdoelen op korte en middellange termijn vastgelegd. De 25 sleutelindicatoren die samen de balans vormen, werden uit de 75 indicatoren gekozen. Ze hebben alle 25 een strategische doelstelling, terwijl er slechts elf zijn met ook een cijferdoel (zie tabel als bijlage).

De trend van elke indicator wordt geëvalueerd door over een lange periode na te gaan of en in welk tempo die indicator in de richting van zijn strategische doelstelling evolueert. Als de indicator ook een cijferdoel heeft, wordt bovendien, op basis van de reeds afgelegde weg naar het cijferdoel, beoordeeld of dat doel op tijd kan bereikt worden (‘distance to target’). In beide gevallen wordt een rekenmethode gebruikt die steunt op de methode van Eurostat voor dergelijke indicatorensets.

De balans 2014 is de vierde jaarlijkse balans die de Task Force Duurzame Ontwikkeling opstelde. Ze meet de evolutie van onze samenleving, ons milieu en onze ontwikkeling ‘voorbij het bbp’. De gepresenteerde indicatoren, die de toekomstige balansen nog zullen aanvullen en verbeteren, geven reeds een eerste antwoord op de vraag van de federale wet van maart 2014 over aanvullende indicatoren voor het meten van levenskwaliteit, menselijke ontwikkeling, de sociale vooruitgang en de duurzaamheid van onze economie. De balans 2014 is ook de eerste die verschijnt sinds de federale regering in mei 2013 de Beleidsvisie op lange termijn inzake duurzame ontwikkeling (LTV) heeft aangenomen. De balans meet voor het eerst de evolutie van de maatschappelijke, economische, milieu- en governance- uitdagingen van de LTV, in overeenstemming met de in juli 2010 herziene wet betreffende de coördinatie van het federale beleid inzake duurzame ontwikkeling.

25 sleutelindicatoren over vier duurzaamheidsuitdagingen

De eerste uitdaging van de LTV is de sociale cohesie bevorderen. Van de zeven sleutelindicatoren over die uitdaging, gaan er vier achteruit ten opzichte van hun strategische doelstelling. Zo blijft het aantal personen met een risico op armoede of sociale uitsluiting toenemen sinds de economische en financiële crisis. Die toename is minder toe te schrijven aan inkomensarmoede dan aan situaties van ‘ernstige materiële deprivatie’ en van ontbrekende toegang tot de arbeidsmarkt. Ook de jeugdwerkloosheid, obesitas bij volwassenen en de bevolking met hart- en vaatziekten kennen een ongunstige evolutie. Toch gaan er twee sleutelindicatoren snel vooruit over een lange periode, namelijk de levensverwachting en de vroegtijdige schoolverlaters. Maar die vooruitgang inzake vroegtijdige schoolverlaters moet wel genuanceerd worden: momenteel bevindt die indicator zich immers niet op het ‘distance to target’-pad om zijn cijferdoel tegen 2020 te bereiken. De sleutelindicator over inkomensongelijkheid is relatief stabiel gebleven in België, met een Gini-index van gemiddeld 26,8 in de periode 2003-2011. Een vergelijkbare stabiliteit, maar op een hoger niveau van ongelijkheid, valt waar te nemen in de EU-27: de Gini-index bedraagt er gemiddeld 30,7 in de periode 2006-2011.

De tweede uitdaging van de LTV is de economie aanpassen aan de economische, sociale en milieu-uitdagingen. Ze gaat over de verandering van de niet-duurzame consumptie- en productiepatronen. Ook die uitdaging wordt gevolgd met acht sleutelindicatoren die in verschillende richtingen evolueren. De indicatoren ontkoppeling van materiaalverbruik en bbp, en energieverbruik uit hernieuwbare bronnen gaan snel vooruit naar hun strategische doelstelling. De werkgelegenheid, het personenvervoer, de vleesconsumptie en het primaire energieverbruik gaan traag vooruit. Maar het primaire energieverbruik daalt te traag om het vastgestelde cijferdoel tegen 2020 te bereiken (vermindering met 13,1% ten opzichte van 2005). Ten slotte zijn er twee van die acht indicatoren die zich van hun strategische doelstelling verwijderen: de overmatige schuldenlast van de gezinnen en het aandeel van de weg in het goederenvervoer zijn immers toegenomen, terwijl ze hadden moeten afnemen.

De derde uitdaging van de LTV is het milieu beschermen. Die uitdaging wordt met vijf sleutelindicatoren gevolgd, waarvan er vier gunstig evolueren naar hun strategische doelstelling. Drie indicatoren gaan snel vooruit: luchtvervuiling door stikstofoxiden, watervervuiling door stikstof en visvoorraden; maar twee daarvan bereiken hun vastgestelde cijferdoel niet (zo werd in 2012 206 kt stikstofoxiden in de lucht uitgestoten, terwijl het cijferdoel sinds 2010 maximaal 176 kt per jaar bedraagt). Voor de broeikasgassen werd het cijferdoel uit het Kyotoprotocol bereikt. Maar de gemiddelde daling van 1,1% per jaar is onvoldoende om tegen 2050 de doelstelling uit de LTV te bereiken; daarvoor is immers een vermindering van 3,6% tot 7% per jaar nodig. Ten slotte is er de index van de populatie weidevogels: die gaat achteruit en dus verwijdert hij zich van zijn strategische doelstelling op lange termijn.

De laatste uitdaging van de LTV is die van de governance: ervoor zorgen dat de overheid haar maatschappelijke verantwoordelijkheid opneemt. De vijf gekozen sleutelindicatoren zijn de schuld van de overheid, de uitgaven voor onderzoek en ontwikkeling, de fysieke investeringen van de ondernemingen en de overheid, de overheidsuitgaven voor ontwikkelingshulp en de uitvoering van het federaal plan inzake duurzame ontwikkeling. Ze evolueren alle in de richting van hun strategische doelstelling. Niettemin zijn de daling van de overheidsschuld (cijferdoel: 60% van het bbp) en het niveau van de ontwikkelingshulp (cijferdoel: 0,7% van het bbp) niet voldoende om hun respectievelijke cijferdoel te bereiken.

Nut van cijferdoelen

De balans 2014 toont dus zowel gunstige als ongunstige elementen voor de transitie van het huidige ontwikkelingspatroon naar een duurzame ontwikkeling. Net zoals in de Europese Unie beïnvloeden de verstoringen door de economische en financiële crisis in België meer dan enkel de economie. Ze treffen ook de sociale trends, die vaak verslechteren; zo neemt bijvoorbeeld de jeugdwerkloosheid opnieuw toe. Als dergelijke trends aanhouden, zouden ze de transitie belemmeren.

De vaststelling en opvolging van cijferdoelen op korte en middellange termijn kan helpen om die belemmering geleidelijk te overwinnen. Dankzij die cijferdoelen kan het publiek via de evolutie van de bijbehorende indicatoren de uitvoering van het beleid controleren. De cijferdoelen kunnen er ook toe bijdragen de governance van de overheid naar de opvolging van de gerealiseerde prestaties te oriënteren. Voor elf van de 25 sleutelindicatoren werden cijferdoelen aangenomen. Die maken het in principe mogelijk van nabij de voortgang op al die terreinen te volgen. Uit de balans 2014 blijkt dat slechts twee indicatoren voldoende snel geëvolueerd zijn om een kans te hebben hun cijferdoel binnen de vastgelegde termijn te bereiken: het verbruik van energie uit hernieuwbare bronnen en de totale uitgaven voor onderzoek en ontwikkeling. Daarentegen zullen de meeste andere cijferdoelen in het huidige veranderingstempo niet op tijd (meestal tegen 2020) bereikt worden. In het geval van het risico op armoede of sociale uitsluiting evolueert de indicator sinds de economische en financiële crisis zelfs weg van zijn cijferdoel.

De inspanningen inzake aanvullende indicatoren bij het bbp moeten dus niet enkel betrekking hebben op de ontwikkeling van nieuwe indexen. Om een duurzame ontwikkeling te realiseren, moet er ook aandacht gaan naar de gegevens en naar indicatoren die direct gekoppeld zijn aan beleidsdoelstellingen en -cijferdoelen inzake duurzame ontwikkeling die democratisch zijn vastgesteld (zoals deze die hiervoor werden aangehaald). Die opvolging van langetermijnevoluties is een van de gemeenschappelijke doelstellingen van de Belgische en Europese indicatorensets van duurzame ontwikkeling (respectievelijk die beschikbaar op www.indicators.be en die van Eurostat uit het Monitoring report 2013 over de EU-strategie inzake duurzame ontwikkeling). Op basis van die laatste balansen is het niet mogelijk te besluiten dat er in de voorbije jaren reele vooruitgang op dat vlak is geboekt. Er zijn dus hernieuwde inspanningen nodig om België stevig op het pad naar een duurzame ontwikkeling te zetten en om bij te dragen aan het mondiale leiderschap dat de Europese Unie op die weg altijd heeft willen waarborgen.